2e tussenrapportage
Werkgroep Goirkese Geheimen duikt in de archieven
Door: Herman Fitters
Na de laatste tussenrapportage in AT sept 2024 zijn de leden van projectgroep Goirkese Geheimen op bezoek gegaan in Tongerlo en in Cuijk. In de kloosterlijke archieven aldaar was behoorlijk wat nieuws te halen over stadsdeel Goirke. 'Oud nieuws', zult u misschien zeggen. Er is inderdaad al vaak over 't Goirke geschreven, maar veel archiefstukken zijn nog niet goed ontsloten, zo blijkt. We vonden allerlei oude brieven, kaarten, foto's en (kinder!)tekeningen. Alles nog niet gedigitaliseerd. Dus we hebben er zelf maar foto's van gemaakt.
Na de laatste tussenrapportage in AT sept 2024 zijn de leden van projectgroep Goirkese Geheimen op bezoek gegaan in Tongerlo en in Cuijk. In de kloosterlijke archieven aldaar was behoorlijk wat nieuws te halen over stadsdeel Goirke. 'Oud nieuws', zult u misschien zeggen. Er is inderdaad al vaak over 't Goirke geschreven, maar veel archiefstukken zijn nog niet goed ontsloten, zo blijkt. We vonden allerlei oude brieven, kaarten, foto's en (kinder!)tekeningen. Alles nog niet gedigitaliseerd. Dus we hebben er zelf maar foto's van gemaakt.
 't Goirke gezien vanuit de Heikant
Het Nationaal Archief in Den Haag bewaart ook enige Tilburgse, kerkelijke geschiedenis in de vorm van resoluties van de Staten Generaal (1576-1796). Sinds kort zijn die digitaal raadpleegbaar. Toch duiken copiën ervan ook elders op, namelijk in de abdij van Tongerlo. En eerder zijn die al bekeken door Tilburgse historici. Al met al hoefden we dus niet naar Den Haag af te reizen. Tilburg deelt feitelijk een veel langere geschiedenis met Tongerlo, namelijk 600 jaar. De abdij stelde pastoors aan (aanstellingsrecht) en hief belasting (tiendrecht). Het gigantische abdij-archief aldaar bewaart akten vanaf de 11e eeuw. Het Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC) in Den Bosch heeft recent een klein deel van de Tongerlose archieven gedigitaliseerd. Maar níet de zes dozen met betrekking tot 'Parochie Tilburg' die wij aantroffen. |
Peter en Joop in het abdij-archief van Tongerlo
|
Vermoede schuurkerk bij het kasteel van Tilburg
Paardenstal als kerk
Daarin vonden we onder andere een originele tekening van de vermoede schuurkerk op het Kasteel van Tilburg, de voorloper van de Goirkese kerk. Daar waren we ook naar op zoek. Het was oorspronkelijk een paardenstal met aangebouwd woonhuis, die de pastoor van Tilburg (of zijn ondergeschikte) tot bewoning heeft gediend. In een andere doos troffen we pachtboeken uit de 18e eeuw met betrekking tot Tilburg. De abdij hief namelijk tienden op bijna alle klampen in parochie Tilburg. In die boeken vonden we de term 'Pastorijklamp' terug, ons gebiedje dus. De precieze afbakening ervan is beschreven met toponiemen die niet gemakkelijk te plaatsen zijn op de huidige landkaart. Met die puzzel zijn we momenteel bezig. We krijgen daarbij hulp van onder meer Luud de Brouwer. Er was ook een 'Goirkeklamp'. Dat lag ten noorden van de huidige Goirkestraat, die immers van liep van de Veldhoven (Wilhelminapark) naar het Goorke (Julianapark).
De zes dozen met betrekking tot Tilburg zouden wat ons betreft wel gedigitaliseerd mogen worden. Daarvoor is uiteraard een pot subsidie nodig. Een aanbeveling van ons als jaarprojectgroep.
Daarin vonden we onder andere een originele tekening van de vermoede schuurkerk op het Kasteel van Tilburg, de voorloper van de Goirkese kerk. Daar waren we ook naar op zoek. Het was oorspronkelijk een paardenstal met aangebouwd woonhuis, die de pastoor van Tilburg (of zijn ondergeschikte) tot bewoning heeft gediend. In een andere doos troffen we pachtboeken uit de 18e eeuw met betrekking tot Tilburg. De abdij hief namelijk tienden op bijna alle klampen in parochie Tilburg. In die boeken vonden we de term 'Pastorijklamp' terug, ons gebiedje dus. De precieze afbakening ervan is beschreven met toponiemen die niet gemakkelijk te plaatsen zijn op de huidige landkaart. Met die puzzel zijn we momenteel bezig. We krijgen daarbij hulp van onder meer Luud de Brouwer. Er was ook een 'Goirkeklamp'. Dat lag ten noorden van de huidige Goirkestraat, die immers van liep van de Veldhoven (Wilhelminapark) naar het Goorke (Julianapark).
De zes dozen met betrekking tot Tilburg zouden wat ons betreft wel gedigitaliseerd mogen worden. Daarvoor is uiteraard een pot subsidie nodig. Een aanbeveling van ons als jaarprojectgroep.
Niet lang na dit bezoek togen we naar het Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven in Cuijk, waar we de archieven van de Zusters van Liefde en de Fraters van Tilburg doornamen. Dit in verband met respectievelijk het Sint-Ignatiusgesticht en het Fraterhuis Petrus Donders, beiden gelegen in onze pastorieklamp. Het Ignatiusgesticht, gebouwd in 1842, later Huize Goirke genoemd, was het eerste verzorgingshuis in Tilburg.
Vooraanzicht 'Huize Goirke'
|
Interieur van de kapel
|
Apen in de kloostertuin
Van het Ignatius-archief was alles compleet. We troffen veel foto's van jubilea, uitstapjes en schoolreisjes. In hun tuin hadden de zusters een heuse Lourdes-grot. Pas in 1959 hielden ze er hun eerste 'tuinfeest', getuige een foto met rokende(?) oude mannen in een kring. We waren geïnteresseerd in de tuin omdat we wisten dat daar ooit flamingo's en apen gehuisvest waren. Die apen zijn een keer losgebroken en op de kerk geklommen. Waarschijnlijk zijn ze afkomstig geweest van de dierenhandelsfirma Van Dijk, bekend van de dierentuin aan de Bredaseweg, die op 't Goirke gevestigd was.
Van het Ignatius-archief was alles compleet. We troffen veel foto's van jubilea, uitstapjes en schoolreisjes. In hun tuin hadden de zusters een heuse Lourdes-grot. Pas in 1959 hielden ze er hun eerste 'tuinfeest', getuige een foto met rokende(?) oude mannen in een kring. We waren geïnteresseerd in de tuin omdat we wisten dat daar ooit flamingo's en apen gehuisvest waren. Die apen zijn een keer losgebroken en op de kerk geklommen. Waarschijnlijk zijn ze afkomstig geweest van de dierenhandelsfirma Van Dijk, bekend van de dierentuin aan de Bredaseweg, die op 't Goirke gevestigd was.
Leerlingen Maria-MULO, Goirkestraat, circa 1950
|
Zuster Benedette spreekt de kinderen toe vóór het schoolreisje.
|
In 1961 namen de zusters afscheid van het Goirke en van het onderwijs in de wijk (diverse scholen). We troffen mooie herinneringsalbums met verrassende tekeningen van leerlingen. Onder andere een tekening van ene C. Robben. Wie zou dat zijn geweest? Na het vertrek van de zusters is het pand aan de Goirkestraat twaalf jaar een 'gewoon' bejaardentehuis geweest, tot de Heikant gereed kwam. Het was in deze periode dat de tuin een dierentuin was. Wie heeft daar nog foto's van? Wij houden ons aanbevolen!
In het jaar 2000 vloog het gehele complex in brand. Daarvan zijn opvallend genoeg veel krantenknipsels in het zusterarchief bewaard. 'In de brand uit de brand' werd wel gezegd van textielfabrikanten. Dat kan ook hier het geval zijn geweest, voor de nieuwe pandeigenaar annex studentenhuisjesmelker. Gelukkig is het pand behouden gebleven, mede dankzij acties van omwonenden. Het is nu een wooncomplex.
In het jaar 2000 vloog het gehele complex in brand. Daarvan zijn opvallend genoeg veel krantenknipsels in het zusterarchief bewaard. 'In de brand uit de brand' werd wel gezegd van textielfabrikanten. Dat kan ook hier het geval zijn geweest, voor de nieuwe pandeigenaar annex studentenhuisjesmelker. Gelukkig is het pand behouden gebleven, mede dankzij acties van omwonenden. Het is nu een wooncomplex.
Kleuters van de Maria-kleuterschool in de Loons duinen, 1961
|
De 'alziende zuster', door C. Robben (detail, 1960/61)
|
 Frater 'Domitianus' Simons in Padang, begin jaren dertig
Frater Domitianus
Van het Fraterhuis Petrus Donders, gebouwd in 1933, vonden we kaartmateriaal en akten in verband met de grondruil die nodig was voor de bouw. Als gevolg hiervan verdween het zg 'Pastoriepad' dat ooit leidde naar de oude pastorie. Op de plaats van dat pad kwam een hoog ommuurde fratertuin. In 1999 vertrokken de laatste fraters. Sindsdien worden er Poolse arbeiders gehuisvest. De tuin is nog steeds ontoegankelijk voor de buurt. Dit in tegenstelling tot de voormalige pastorietuin. Met speciale interesse hebben we gekeken naar het persoonlijke archief van frater Domitianus Simons (1888-1979), die ons in de jaren vijftig is voorgegaan wat betreft onderzoek doen naar het Goirke. |
Buste van Fr. Domitianus op zijn oude dag
|
Het leverde geen nieuwe info op m.b.t. de kerkelijke geschiedenis, maar wel over de persoon zelf. Hij gaf Duits en Engels op verschillende scholen in Tilburg en werd in 1924 uitgezonden naar Nederlands-Indië (Sumatra). Aldaar maakte hij zijn testament op. Na de oorlog werd hij gerepatrieerd en ging werken op de administratie van het R.K.Jongensweeshuis (schrijversarchief). Bij zijn afscheid op het gemeente-archief wordt vermeld dat hij voor zijn onderzoekingen 1.300 keer het archief had bezocht, voorwaar een record. Een fraaie buste van zijn hoofd raakte helaas kwijt bij de afbraak van het oude moederhuis aan de Gasthuisring, in 1971, maar foto's ervan zijn bewaard. Simons stierf in het fraterhuis Joannes Zwijsen.
Markante Goirkenaren
Dit brengt ons bij een ander aspect van 't Goirke, andere 'geheimen'. De wijk is niet alleen belangrijk geweest qua kerkelijke en industriële geschiedenis. Er liepen ook allerlei markante mensen rond, die hun stempel hebben gedrukt op de lokale cultuur. Hen wat meer voor het voetlicht brengen ziet de projectgroep ook als een schone taak.
Wat te denken van bouwpastoor Wilhelmus van de Ven (1793-1882). Hij was de eerste deken van Tilburg en deed op 't Goirke wat Zwijsen op 't Heike deed, namelijk van onderwijs en zorg een katholieke zaak maken. Of neem de Goirkese gigant Bernardus 'paus' Eras (1876-1952). Die man ging in Rome wonen, was zeer invloedrijk en is alhier begraven. De Goirkese kerk telt vele schenkingen van zijn familie en werd daarom ook wel 'Eraskerk' genoemd. Of de beroemde Goirkese missionarissen Hoecken en Smarius, die in de 19e eeuw naar de V.S. togen. En Goirkenaar Jacques Pessers (1896-1961), die missiebisschop werd in Nederlands-Indië. Laten we tot slot koster Jos de Kanter (1815-1916) niet vergeten. Hij was maar liefst 75 jaar koster op 't Goirke, is 101 jaar oud geworden -zeer uitzonderlijk destijds- en daarom vereeuwigd op een kerkraam.
Dit brengt ons bij een ander aspect van 't Goirke, andere 'geheimen'. De wijk is niet alleen belangrijk geweest qua kerkelijke en industriële geschiedenis. Er liepen ook allerlei markante mensen rond, die hun stempel hebben gedrukt op de lokale cultuur. Hen wat meer voor het voetlicht brengen ziet de projectgroep ook als een schone taak.
Wat te denken van bouwpastoor Wilhelmus van de Ven (1793-1882). Hij was de eerste deken van Tilburg en deed op 't Goirke wat Zwijsen op 't Heike deed, namelijk van onderwijs en zorg een katholieke zaak maken. Of neem de Goirkese gigant Bernardus 'paus' Eras (1876-1952). Die man ging in Rome wonen, was zeer invloedrijk en is alhier begraven. De Goirkese kerk telt vele schenkingen van zijn familie en werd daarom ook wel 'Eraskerk' genoemd. Of de beroemde Goirkese missionarissen Hoecken en Smarius, die in de 19e eeuw naar de V.S. togen. En Goirkenaar Jacques Pessers (1896-1961), die missiebisschop werd in Nederlands-Indië. Laten we tot slot koster Jos de Kanter (1815-1916) niet vergeten. Hij was maar liefst 75 jaar koster op 't Goirke, is 101 jaar oud geworden -zeer uitzonderlijk destijds- en daarom vereeuwigd op een kerkraam.
Pastoor van de Ven ingelijst in de sacristie van de Goirkese kerk
|
'Paus' Eras bezoekt de zusters op 't Goirke, 1942
|
Koster Jos de Kanter tijdens de mobilisatie van 1914
Dan zijn er nog de mindere goden. Wat te denken van dhr. W. Brouwer, een werkman die in 1839 zijn naam heeft gebeiteld in een dakspant van de Goirkese kerk. Of Frie van Moorsel, de sinterklaas van Tilburg Noord, die dronken van zijn paard viel. Het Tilburgse bijnamenboek mist nog heel wat markante Goirkenaren van lagere komaf. De Houtstraat werd vroeger wel 'Klein Amsterdam' genoemd. Er woonde goed volk, nooit te lui om te helpen, maar wél rauw. Wie liepen er rond? De Hinkelepink, Jan Bommegètje, de Klapmuts, de Peehond en 't Sponzenmènneke (liep met een stok op sponzen). Frater Domitianus beschrijft nog een aantal markante figuren, uit de 19e eeuw, in artikelen in Rooms Leven. Onduidelijk is echter uit welk stadsdeel die komen.
Jacques Pessers, apostolisch vicaris van Atambua, foto 1937
Overigens hadden ook enkele Goirkese fabrikanten volkse bijnamen zoals Bultje Franken (hij had een bochel) en Pinneke Schoenmakers (om dat hij zo pinnig was). Ook de Ennekings stonden bekend als 'speldenrapers' vanwege hun zuinigheid (een speld is een dennennaald). Zuinigheid met vlijt, moeten we maar denken. Als we kijken naar de tweede helft van de 20e eeuw dan schieten weer andere namen naar boven zoals 'Pater' Pim van Deenen en 'Luchtbuks' Ria van Dijk, ook 101 geworden.
Presentatie jaarproject
Het jaarproject heeft al veel opgeleverd, maar we zijn nog niet klaar. We hebben een aantal wensen en voorstellen voor de toekomst. Dit alles gaan we op een rijtje zetten. Op donderdag 19 juni presenteren we onze bevindingen op het regionaal archief.
Presentatie jaarproject
Het jaarproject heeft al veel opgeleverd, maar we zijn nog niet klaar. We hebben een aantal wensen en voorstellen voor de toekomst. Dit alles gaan we op een rijtje zetten. Op donderdag 19 juni presenteren we onze bevindingen op het regionaal archief.