1e tussenrapportage
Jaarproject Goirkese Geheimen
Door: Herman Fitters
De werkgroep 'Goirkese Geheimen' houdt zich met van alles bezig: veld-onderzoek, literatuuronderzoek en archiefonderzoek.
De enthousiaste leden hebben verschillende achtergronden en vaardigheden. De een houdt van kijken en 'meten is weten', de ander is meer van de boeken of van oude aktes. En enkele experts van buiten de heemkundekring doen even enthousiast mee, zoals Lauran Toorians van de archeologievereniging en Geert Eijsbouts, diaken van de parochie.
Onze startvragen lagen en liggen letterlijk in het veld, dat wil zeggen in de 'pastorieklamp', het gebied rondom de Goirkese kerk. Het jaarproject is goed
op stoom, maar schiet ook meerdere kanten op, door bepaalde vondsten en zo weer nieuwe hypothesen. Een jaar is eigenlijk niet genoeg!
De werkgroep 'Goirkese Geheimen' houdt zich met van alles bezig: veld-onderzoek, literatuuronderzoek en archiefonderzoek.
De enthousiaste leden hebben verschillende achtergronden en vaardigheden. De een houdt van kijken en 'meten is weten', de ander is meer van de boeken of van oude aktes. En enkele experts van buiten de heemkundekring doen even enthousiast mee, zoals Lauran Toorians van de archeologievereniging en Geert Eijsbouts, diaken van de parochie.
Onze startvragen lagen en liggen letterlijk in het veld, dat wil zeggen in de 'pastorieklamp', het gebied rondom de Goirkese kerk. Het jaarproject is goed
op stoom, maar schiet ook meerdere kanten op, door bepaalde vondsten en zo weer nieuwe hypothesen. Een jaar is eigenlijk niet genoeg!
Gezicht op t Goirke vanuit de Wittebollestraat, pentekening uit 1949 door de Goirkese kunstenaar Gé Hurkmans.
Vragen, vragen, vragen
Waarom is de Goirkestraat ter hoogte van de kerk zo breed? Niet omdat daar woldraden moesten worden gedraaid, zoals veel stadsgidsen beweren. De kaart van Diederik Zijnen uit 1760 laat zien dat er ontwateringssloten lagen waar het verkeer aan weerszijden omheen moest gaan. Nu ligt er in de straat een vlucht heuvel. Dezelfde kaart doet de vraag opwerpen of er ooit een omgrachte hoeve op het terrein lag waar later een schuurkerk en de pastorie van parochie Tilburg verrezen. Maar een kadaster was er destijds nog niet en de bewaarde eigendomsaktes zijn nogthans moeilijk te ontcijferen en op elkaar te leggen. Die puzzel is nog gaande.
Een van de vragen die we ons stelden is de exacte opeenvolging van de diverse schuurkerken, van op 't kasteel van Tilburg naar op 't Goirke. Er moet namelijk een schuurkerk hebben bestaan bij het kasteel, getuige een kopie van een bouwtekening die frater Simons ooit in de abdij van Tongerlo vond. Helaas zijn de opgravingen bij het kasteel in de jaren tachtig te beperkt geweest en is hiervan (nog) geen verder bewijs. De eerste 'kerkschuur' op 't Goirke lag aan de Houtstraat, nu Kardinaal Vaughanstraat. De grond daarvan - tegenwoordig achtertuinen- was in 1712 gekocht door pastoor Walter Coolen, die op het kasteel woonde.
Waarom is de Goirkestraat ter hoogte van de kerk zo breed? Niet omdat daar woldraden moesten worden gedraaid, zoals veel stadsgidsen beweren. De kaart van Diederik Zijnen uit 1760 laat zien dat er ontwateringssloten lagen waar het verkeer aan weerszijden omheen moest gaan. Nu ligt er in de straat een vlucht heuvel. Dezelfde kaart doet de vraag opwerpen of er ooit een omgrachte hoeve op het terrein lag waar later een schuurkerk en de pastorie van parochie Tilburg verrezen. Maar een kadaster was er destijds nog niet en de bewaarde eigendomsaktes zijn nogthans moeilijk te ontcijferen en op elkaar te leggen. Die puzzel is nog gaande.
Een van de vragen die we ons stelden is de exacte opeenvolging van de diverse schuurkerken, van op 't kasteel van Tilburg naar op 't Goirke. Er moet namelijk een schuurkerk hebben bestaan bij het kasteel, getuige een kopie van een bouwtekening die frater Simons ooit in de abdij van Tongerlo vond. Helaas zijn de opgravingen bij het kasteel in de jaren tachtig te beperkt geweest en is hiervan (nog) geen verder bewijs. De eerste 'kerkschuur' op 't Goirke lag aan de Houtstraat, nu Kardinaal Vaughanstraat. De grond daarvan - tegenwoordig achtertuinen- was in 1712 gekocht door pastoor Walter Coolen, die op het kasteel woonde.
Oranje stenen
Een andere vraag betrof de ouderdom van de oudst nog bestaande kerkhofmuur, aan de noordwestzijde. Deze staat namelijk precies op een perceels-
grens die Zijnen ook al tekende. Mede op basis van een uitgebreide stenen-vergelijking met andere oude muren in Tilburg vermoeden we dat de muur bij de aanleg van het kerkhof in 1816 of kort daarna is opgetrokken – dus niet ouder, helaas.
De oorspronkelijke stenen van de huidige kerk uit 1839 zijn oranje van kleur, met de hand gevormd (weliswaar in een mal) en hebben een zg. 'Vechtformaat'. Mogelijk zijn ze aan de oevers van de Vecht geproduceerd. Vroeger werden bakstenen vaak als ballast in handelsschepen getransporteerd. De calvarieberg van het kerkhof is ontstaan door een stapel misbaksels en kapotte stenen met zand te bedekken. Krelis Swaans
heeft veel kennis van verschillende Tilburgse steenbakkerijen en zal daar in de toekomst verslag van doen. Verder zijn enkele gebouwen in oud-noord,
waaronder woningen in de Goirkestraat, mogelijk opgetrokken uit stenen van het kasteel van Tilburg, dat in 1859 is afgebroken door de familie Pessers.
Een andere vraag betrof de ouderdom van de oudst nog bestaande kerkhofmuur, aan de noordwestzijde. Deze staat namelijk precies op een perceels-
grens die Zijnen ook al tekende. Mede op basis van een uitgebreide stenen-vergelijking met andere oude muren in Tilburg vermoeden we dat de muur bij de aanleg van het kerkhof in 1816 of kort daarna is opgetrokken – dus niet ouder, helaas.
De oorspronkelijke stenen van de huidige kerk uit 1839 zijn oranje van kleur, met de hand gevormd (weliswaar in een mal) en hebben een zg. 'Vechtformaat'. Mogelijk zijn ze aan de oevers van de Vecht geproduceerd. Vroeger werden bakstenen vaak als ballast in handelsschepen getransporteerd. De calvarieberg van het kerkhof is ontstaan door een stapel misbaksels en kapotte stenen met zand te bedekken. Krelis Swaans
heeft veel kennis van verschillende Tilburgse steenbakkerijen en zal daar in de toekomst verslag van doen. Verder zijn enkele gebouwen in oud-noord,
waaronder woningen in de Goirkestraat, mogelijk opgetrokken uit stenen van het kasteel van Tilburg, dat in 1859 is afgebroken door de familie Pessers.
De oude doopvont uit 1560 (links) naast de huidige uit 1873
op een foto uit circa 1900 (rechts).
Dopen buiten de kerk
De oude doopvont in de kerk, gemaakt van Belgisch hardsteen, draagt het jaartal 1560, zo ontdekten we. Het vont is gebruikt geweest in of nabij de
schuurkerk(en) en later in de Norbertijnenpoort, dat als doophuisje fungeerde. Dopen diende immers buiten het kerkgebouw te gebeuren. Van oorsprong is het echter een wijwatervat. Het afgekapte wapenschild droeg naar alle waarschijnlijkheid het embleem van de familie Van Malsen, heer van Tilburg en Goirle. Volgende kasteelheren of anti-adelijke patriotten (in de Bataafs-Franse tijd) waren daar natuurlijk niet van gecharmeerd.
Een andere vraag die we ons door goed kijken hebben gesteld is of er mogelijk een extern baptisterium (doopkapel) heeft bestaan aan de zuidgevel van de kerk. We zien er immers de restanten van een gotische doorgang en stuc-resten (verticaal). Een foto van het nieuwe doopvont, vervaardigd in 1873 onder pastoor Van de Ven, geeft een belangrijke aanwijzing voor zo'n functionaliteit, want die foto is zeker niet genomen in de huidige kerk. Toen het dopen iets binnenkerkelijks werd is de uitbouw afgeplat, zo vermoeden we, en in gebruik genomen als opslagplaats. Bij de sloop van de naastgelegen school is de uitbouw afgebroken.
De oude doopvont in de kerk, gemaakt van Belgisch hardsteen, draagt het jaartal 1560, zo ontdekten we. Het vont is gebruikt geweest in of nabij de
schuurkerk(en) en later in de Norbertijnenpoort, dat als doophuisje fungeerde. Dopen diende immers buiten het kerkgebouw te gebeuren. Van oorsprong is het echter een wijwatervat. Het afgekapte wapenschild droeg naar alle waarschijnlijkheid het embleem van de familie Van Malsen, heer van Tilburg en Goirle. Volgende kasteelheren of anti-adelijke patriotten (in de Bataafs-Franse tijd) waren daar natuurlijk niet van gecharmeerd.
Een andere vraag die we ons door goed kijken hebben gesteld is of er mogelijk een extern baptisterium (doopkapel) heeft bestaan aan de zuidgevel van de kerk. We zien er immers de restanten van een gotische doorgang en stuc-resten (verticaal). Een foto van het nieuwe doopvont, vervaardigd in 1873 onder pastoor Van de Ven, geeft een belangrijke aanwijzing voor zo'n functionaliteit, want die foto is zeker niet genomen in de huidige kerk. Toen het dopen iets binnenkerkelijks werd is de uitbouw afgeplat, zo vermoeden we, en in gebruik genomen als opslagplaats. Bij de sloop van de naastgelegen school is de uitbouw afgebroken.
Goirkese kerk met rechtsonder een uitbouw, en het huidige restant ervan in de zuidgevel.
Goirke versus Heike
In 1715 kwam op 't Goirke een lemen schuurkerk gereed en drie jaar later verrees er een heuse pastorie die ook de schuurkerk van 't Heike bediende. Van die pastorie resteert nog de Norbertijnenpoort, nu het oudste woonhuis annex kantoor van Tilburg. Na een verwoestende storm verrees in 1724 een nieuwe schuurkerk, nu van steen. De religieuze onderdrukking van de katholieken in de Staatse periode was niet zo sterk als vaak beweerd. De protestanten hebben ook gezorgd voor katholieke kerken. Het onderscheid kerkschuur–schuurkerk, dat een aantal historici bepleiten, is bij nader inzien misschien toch niet zo belangrijk. Een schuur suggereert tijdelijkheid, maar het waren echte kerken van binnen.
Uit het literatuur- en krantenonderzoek is ons wel gebleken dat de discussie over het historische primaat van 't Goirke (Noord) boven 't Heike (Zuid) best hevig speelde in de naoorlogse jaren en eigenlijk nog steeds doorwerkt. Kees Weijters, woonachtig op 't Goirke, heeft hier vaak over geschreven, ook in de krant. Het was 't Heike dat zich in 1797 afscheidde van de oorspronkelijke parochie Tilburg, waarvan het zwaartepunt (de pastorie dus) op 't Goirke lag. Primus van Gils, woonachtig op 't Heike, had een belangrijke rol in die afscheiding. Zoals bekend zijn beide kerken gewijd aan Dyonisius. Het is voor onderzoekers wel lastig dat veel archiefstukken die 't Goirke betreffen in het regionaal archief zijn ondergebracht bij parochie Tilburg en parochie Heike. Een deel van het archief van parochie Goirke ligt door ruimtegebrek opgeslagen in Zaltbommel. Dat zegt misschien wel iets over de verhoudingen in de stad.
't Goirke moest echt strijden voor de kerk die uiteindelijk in 1839 werd gebouwd. De pastoors Zwijsen en Van de Ven gingen ervoor op bezoek bij Willem I. Willem II hielp daarna een handje (dat is bekend), al dan niet onder druk gezet door hem compromiterende zaken (dat zullen we nooit weten). Beide Willems zijn langsgekomen op 't Goirke, maar daarover lezen we niks in het recente boekje over Willem II en Tilburg. Alsof 't Goirke niet bestaat!
In 1715 kwam op 't Goirke een lemen schuurkerk gereed en drie jaar later verrees er een heuse pastorie die ook de schuurkerk van 't Heike bediende. Van die pastorie resteert nog de Norbertijnenpoort, nu het oudste woonhuis annex kantoor van Tilburg. Na een verwoestende storm verrees in 1724 een nieuwe schuurkerk, nu van steen. De religieuze onderdrukking van de katholieken in de Staatse periode was niet zo sterk als vaak beweerd. De protestanten hebben ook gezorgd voor katholieke kerken. Het onderscheid kerkschuur–schuurkerk, dat een aantal historici bepleiten, is bij nader inzien misschien toch niet zo belangrijk. Een schuur suggereert tijdelijkheid, maar het waren echte kerken van binnen.
Uit het literatuur- en krantenonderzoek is ons wel gebleken dat de discussie over het historische primaat van 't Goirke (Noord) boven 't Heike (Zuid) best hevig speelde in de naoorlogse jaren en eigenlijk nog steeds doorwerkt. Kees Weijters, woonachtig op 't Goirke, heeft hier vaak over geschreven, ook in de krant. Het was 't Heike dat zich in 1797 afscheidde van de oorspronkelijke parochie Tilburg, waarvan het zwaartepunt (de pastorie dus) op 't Goirke lag. Primus van Gils, woonachtig op 't Heike, had een belangrijke rol in die afscheiding. Zoals bekend zijn beide kerken gewijd aan Dyonisius. Het is voor onderzoekers wel lastig dat veel archiefstukken die 't Goirke betreffen in het regionaal archief zijn ondergebracht bij parochie Tilburg en parochie Heike. Een deel van het archief van parochie Goirke ligt door ruimtegebrek opgeslagen in Zaltbommel. Dat zegt misschien wel iets over de verhoudingen in de stad.
't Goirke moest echt strijden voor de kerk die uiteindelijk in 1839 werd gebouwd. De pastoors Zwijsen en Van de Ven gingen ervoor op bezoek bij Willem I. Willem II hielp daarna een handje (dat is bekend), al dan niet onder druk gezet door hem compromiterende zaken (dat zullen we nooit weten). Beide Willems zijn langsgekomen op 't Goirke, maar daarover lezen we niks in het recente boekje over Willem II en Tilburg. Alsof 't Goirke niet bestaat!
Reconstructie van de laatste schuurkerken door de Goirkese architect Van Meerendonk, in 1957
|
Positie van de schuurkerk uit 1757 (links, boven) t.o.v. de kerk van 1839 (rechts, midden). De grond van de schuurkerk werd begraafplaats. Onder, tweemaal: de eerste pastorie (1718), met Norbertijnenpoort.
|
Torenhaan
Onze aanvankelijke plannen om de grond in te gaan laten we voorlopig even liggen. Er zijn wel enkele bevindingen die nader archeologisch onderzoek
rechtvaardigen. We localiseerden twee waterputten uit de tijd dat er nog geen waterleiding was en een waterbezinkput naast de kerk uit de tijd dat er nog geen riolering was. Onder het 'zusterstraatje' moet een gracht hebben gelopen en in de voormalige pastorietuin liggen mogelijk resten van oude bewoning. Bijvoorbeeld onder de zandbak van de speeltuin bij kinderboerderij Kerkibo. Wie weet een hoeve van de familie Back? Maar in de wereld van de archeologie moet er een verstoring dreigen (bv bouwplannen) anders kan er niet gegraven worden. Misschien biedt de renovatie van de speeltuin in 2025 kansen.
Hoe dan ook hopen we nog originele bouwtekeningen van de Goirke-Hasseltse schuurkerken te vinden. De Norbertijnen in Tongerlo hebben ons nog niet verder kunnen helpen, maar we verwachten zeker wel iets te vinden in het Nationaal Archief in Den Haag. Vroeger overigens werden bouwtekeningen vaak opgeborgen in een koker in de torenhaan. We hebben het gecheckt bij de Goirkese haan -die al lang niet meer kraait: Het rammelde inderdaad, maar dit bleek een los stukje lood te zijn!
Uitvoerige informatie over de Dionysiuskerk van 't Goirke is te vinden op de website dionysiusgoirke.nl. De content daarvan is afkomstig van Martin Populiers, voormalig voorzitter van de beheerscommissie, die in 2020 overleed. De werkgroep Goirkese Geheimen is ook actief bij de openstelling van de kerk op Open Monumentendag, zondag 15 september 2024, met diverse rondleidingen.
Onze aanvankelijke plannen om de grond in te gaan laten we voorlopig even liggen. Er zijn wel enkele bevindingen die nader archeologisch onderzoek
rechtvaardigen. We localiseerden twee waterputten uit de tijd dat er nog geen waterleiding was en een waterbezinkput naast de kerk uit de tijd dat er nog geen riolering was. Onder het 'zusterstraatje' moet een gracht hebben gelopen en in de voormalige pastorietuin liggen mogelijk resten van oude bewoning. Bijvoorbeeld onder de zandbak van de speeltuin bij kinderboerderij Kerkibo. Wie weet een hoeve van de familie Back? Maar in de wereld van de archeologie moet er een verstoring dreigen (bv bouwplannen) anders kan er niet gegraven worden. Misschien biedt de renovatie van de speeltuin in 2025 kansen.
Hoe dan ook hopen we nog originele bouwtekeningen van de Goirke-Hasseltse schuurkerken te vinden. De Norbertijnen in Tongerlo hebben ons nog niet verder kunnen helpen, maar we verwachten zeker wel iets te vinden in het Nationaal Archief in Den Haag. Vroeger overigens werden bouwtekeningen vaak opgeborgen in een koker in de torenhaan. We hebben het gecheckt bij de Goirkese haan -die al lang niet meer kraait: Het rammelde inderdaad, maar dit bleek een los stukje lood te zijn!
Uitvoerige informatie over de Dionysiuskerk van 't Goirke is te vinden op de website dionysiusgoirke.nl. De content daarvan is afkomstig van Martin Populiers, voormalig voorzitter van de beheerscommissie, die in 2020 overleed. De werkgroep Goirkese Geheimen is ook actief bij de openstelling van de kerk op Open Monumentendag, zondag 15 september 2024, met diverse rondleidingen.
Huiskamer-werkgroepoverleg,
v.l.n.r. Joop, Geert, Herman,
Peter.
|
Peter, Marie-Anne en Geert bij de oude, noord-westelijke kerkhofmuur.
|